Rozwój dziecka w okresie prenatalnym ma duże znaczenie dla jego późniejszego rozwoju, w tym na płaszczyźnie logopedycznej. W trakcie ciąży kształtują się m.in. struny głosowe oraz ważne odruchy, takie jak np. ssanie.

Noworodek posiada w pełni ukształtowaną koordynację ssania, połykania i oddychania, które stanowią podstawę do późniejszego rozwoju artykulacji. Bardzo ważna jest zatem rola logopedy już na oddziale neonatologicznym, ponieważ wczesna ocena prawidłowego rozwoju dziecka pod kątem logopedycznym pozwala na szybkie wdrożenie wczesnego wspomagania rozwoju.

Wczesna interwencja

Wczesna interwencja stanowi jedno z zadań profilaktyki logopedycznej. Jej celem jest jak najszybsze wykrycie wszelkich nieprawidłowości w rozwoju dziecka oraz wdrożenie specjalistycznej, wieloaspektowej terapii. Wczesna interwencja powinna charakteryzować się ciągłością oddziaływań – z reguły jest to czas od wykrycia zaburzenia do rozpoczęcia przez dziecko nauki szkolnej. Działania w ramach opisywanej interwencji powinny być dopasowane indywidualnie do potrzeb danego dziecka. Równolegle do działań logopedycznych powinny być stosowane także inne terapie wspierające różnorodne sfery rozwoju, np. psychologiczne, fizjoterapeutyczne itd. Istotą wczesnej interwencji jest jak najszybsze postawienie wielospecjalistycznej diagnozy.

Grupy ryzyka

Istnieją pewne tzw. grupy ryzyka rozwoju, które należy objąć w sposób szczególny wczesnym wspomaganiem rozwoju. Grupa ryzyka zaburzeń rozwoju dotyczy dzieci:

• przedwcześnie urodzonych,
• z zaburzeniami rozwoju ośrodkowego układu nerwowego (wady wrodzone, urazy okołoporodowe, porażenia nerwów itd.),
• z zespołami genetycznymi,
• z wadami budowy aparatu artykulacyjnego oraz motorycznego,
• z nieprawidłowymi nawykami w sferze oralnej.

Diagnozowanie

Nowo narodzone dzieci objęte są diagnostyką neonatologiczną, która umożliwia określenie, czy dziecko rozwija się w sposób prawidłowy, czy nie występują określone zaburzenia w funkcjonowaniu motorycznym itd. Ważną rolę w procesie diagnozowania pełni neurologopeda. Diagnoza neurologopedyczna składa się z wielu elementów. Pierwszym i podstawowym jest wywiad z rodzicem dziecka, w którym zbierane są informacje m.in. o przebiegu ciąży, porodu i występujących chorobach w rodzinie. Następnym krokiem jest ocena budowy anatomicznej aparatu mowy oraz ocena funkcji podstawowych takich jak ocena odruchów oralnych, pobieranie pokarmu, sposób oddychania oraz napięcie mięśniowe w sferze orofacjalnej.

Diagnoza odruchowych reakcji oralnych 

Jak wspomniano wyżej, jednym z fundamentalnych elementów diagnozowania pacjenta najmłodszego jest ocena odruchowych reakcji oralnych. Wśród opisywanych reakcji wyszczególnia się odruchy obronne: zwracania, kąsania i wypychania oraz takie, które torują pobieranie pokarmu: reakcja szukania, odruchy wargowe, ssania i połykania oraz reakcja żuchwowa.

Pierwszym, najsilniejszym odruchem oralnym po narodzeniu jest odruchowa reakcja ssania i połykania. Odruch ssania sprawdzany jest poprzez tzw. próbę palca, czyli ułożenie palca na czubku języka i przesunięcie go na środek języka. Odpowiedzią noworodka na stymulację powinno być wykonywanie ruchów ssących z domknięciem warg i pełnym przyłożeniem mięśnia okrężnego ust.

Kontynuację przebiegu ssania stanowi odruchowa reakcja połykania, która jest zaczątkiem pionizacji języka niezbędnej do późniejszego dojrzałego typu połykania pokarmów, prawidłowej spoczynkowej pozycji języka i normatywnej artykulacji.

Odruchowa reakcja szukania powinna wyzwalać się przy stymulowaniu okolicy kącików warg lub środka wargi górnej i dolnej i polega na tym, że noworodek wykonuje zwrot całego ciała w kierunku bodźca i następnie powraca do poprzedniej pozycji.

Kolejny odruch obronny – kąsania – sprawdza się poprzez umieszczenie palca wskazującego między dziąsła dziecka symetrycznie na wysokości przyszłego kła. Reakcją jest symetryczne zwarcie szczęk tak długo, ile trwa bodziec. Odruch ten stanowi podwalinę późniejszych czynności odgryzania, gryzienia i żucia.

Odruchy wargowe zauważa się przy zbliżeniu do ust dziecka brodawki lub butelki i polegają one na otwieraniu, wysuwaniu i zwieraniu warg. Odruchy te zanikają ok. 4 miesiąca życia.

Opisywane odruchy oralne i ich prawidłowy przebieg stanowią podstawę późniejszego rozwoju artykulacyjnego dziecka. Badanie neurologopedyczne powinno być wykonywane w 2-3 dobie po urodzeniu i opierać się na badaniu fizykalnym i obserwacji klinicznej. Oprócz badania odruchów oralnych, logopeda ocenia także budowę aparatu artykulacyjnego. W kolejnej części artykułu przedstawione zostaną jedne z najczęściej występujących zaburzeń w tym zakresie, dotyczących budowy jamy ustnej.

Cechy dysmorficzne

W procesie diagnozowania najmłodszego pacjenta zwraca się uwagę także na cechy wyglądu zewnętrznego noworodka lub niemowlęcia, ponieważ często (nie zawsze jednak)  to owe cechy sygnalizują, czy dziecko nie ma wad wrodzonych. Występowanie pewnych tzw. cech dysmorficznych wskazuje na określone zespoły wad genetycznych lub inne jednostki chorobowe.

Cechy dysmorficzne zatem to wady wrodzone, które objawiają się zmienionym, nienormatywnym wyglądem narządów zewnętrznych człowieka. Cechy te mogą dotyczyć, np. asymetrii części twarzowej głowy. Wiele zespołów wad wrodzonych charakteryzuje się określonymi cechami dysmorficznymi. Jeden z najczęściej spotykanych, czyli Zespół Downa w zakresie cech dysmorficznych objawia się m.in. płaską i szeroką twarzą, skośnymi szparami oczu, szerokim grzbietem nosa, niedorozwojem szczęki, przerostem języka. W innym zespole genetycznym – Di George’a (tzw. zespół podniebienno-sercowo-twarzowy) występuje m.in. niskie osadzenie uszu, rozszczepy nosa lub podniebienia, małożuchwie.

Analizując cechy dysmorficzne warto zatrzymać się przy specyficznym zespole wad wrodzonych, tj. FAS (płodowy zespół alkoholowy). Dzieci z FAS charakteryzują się takimi dysmorfiami w obrębie twarzy jak: brak filtrum pod nosem, zmniejszona warga górna, zmniejszone szpary powiekowe, płaskie czoło. Ponadto zauważa się opadające powieki, fałdy nakątne, krótki i zadarty nos oraz małożuchwie.

Opisane przykłady ukazują, że obserwacja cech dysmorficznych ma kluczowe znaczenie dla właściwej diagnostyki. Poszczególne zespoły wad wrodzonych powodują szereg skutków rozwojowych dziecka, również w aspekcie logopedycznym.

Podsumowując niniejszy artykuł, warto zauważyć jak ważna jest wczesna diagnostyka neurologopedyczna, ocena odruchów i zachowań motorycznych a także zwrócenie uwagi na występowanie tzw. cech dysmorficznych, ponieważ wczesna diagnoza pozwala na jak najszybsze wdrożenie terapii.

 

Autorka: Emilia Sypniewska

 

Bibliografia:

Siebert B., Kamińska B. (2016): Wczesne uwarunkowania rozwoju twarzoczaszki i narządu żucia. [W:] Wczesna interwencja logopedyczna. Red. K. Kaczorowska-Bray., S. Milewski. Gdańsk, s. 118-138.

Skrzek J. (2016): Diagnoza i terapia funkcji pokarmowych w obrębie okolicy orofacjalnej – połykania, gryzienia i żucia. [W:] Wczesna interwencja logopedyczna. Red. K. Kaczorowska-Bray., S. Milewski. Gdańsk, s. 337-354.

Rządzka M. (2018): Wczesna interwencja logopedyczna u noworodków i niemowląt. Kontekst diagnostyczno-terapeutyczny. [W:] Wprowadzenie do neurologopedii. Red. A. Obrębowski. Poznań, s. 401- 419.

 

 

---

  

Pełna lista naszych szkoleń: kliknij tutaj